Zachęcam nauczycieli i rodziców do zapoznania się z formami pracy niwelującymi zachowania niepożądane. Tekst jest opracowaniem metod pracy z dzieckiem z ASD poznanych podczas szkolenia: ,,Praca nad trudnym zachowaniem u osoby z ASD”, przeprowadzonego przez dr n. społ. Joannę Buława – Halasz.
Zachowanie (ang. behavior) to skoordynowane postępowanie organizmu w odniesieniu do określonego otoczenia w określonym czasie. To także różnego rodzaju reakcje na bodźce z otoczenia (układ bodziec – reakcja).
Zachowania trudne swoim natężeniem i czasem trwania zagrażają bezpieczeństwu tej osoby lub osobom ją otaczającym. Uniemożliwiają zdobywanie wiedzy, nie pozwalają na zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych.
Praca nad zachowaniem trudnym jest procesem długotrwałym, angażującym bliskich i nauczycieli, polegającym na ścisłej współpracy i wymianie spostrzeżeń. Najskuteczniejszą metodą wychowawczą są nagrody za dobre zachowanie. Nauczyciele i rodzice powinni w swej postawie zmienić punkt widzenia i przestawić się na wyłapywanie pozytywnych zachowań u dziecka oraz nagradzać je na bieżąco. Jeżeli wysiłków ucznia związanych z samodyscypliną nie będziemy od razu wyróżniać i dostrzegać, to dziecko szybko zrezygnuje z pracy nad sobą.
Jest jeszcze inne podejście do trudnych zachowań i naszej reakcji. W czasie, kiedy młoda osoba zachowuje się nieodpowiednio, a my ciągle skupiamy się na niej, dyskutujemy z nią, unikamy konsekwencji, wtedy możemy mieć pewność, że zachowanie to ulegnie pogorszeniu. Jeśli natomiast za trudne zachowanie uczeń otrzyma zapowiedzianą wcześniej karę, to z czasem te niepokojące nas zachowania przestanie demonstrować.
Zaczynając pracę nad jednym z wybranych trudnych zachowań musimy określić jeden cel, który chcemy osiągnąć. Rozbijamy zachowanie na drobne elementy:
- wybieramy jedno z trudnych zachowań,
- zastanawiamy się, kiedy się pojawia,
- zastanawiamy się, jak często do niego dochodzi,
- zastanawiamy się, jak ono przebiega,
- określamy czas trwania (mogą być to ogólne ramy czasowe).
I STRATEGIA ZAPOBIEGAJĄCA TRUDNYM ZACHOWANIOM:
- Zaskocz dziecko, zachowaj się inaczej niż zwykle,
- Zmień otoczenie by nie dopuścić do wybuchu np. agresji (ograniczymy ilość bodźców, przestrzeni życiowej np.).
- Bardzo jasno wyjaśnij zasady obowiązujące w tej konkretnej sytuacji.
W tej sytuacji znaczący jest sposób mówienia do dziecka: należy zdobyć jego uwagę, polecenia powinny być krótkie, należy poprosić je o powtórzenie polecenia, by upewnić się czy zrozumiało, jeśli nie, powtarzamy je do skutku, pilnujemy skuteczności wykonania zadania.
II STRATEGIA WYGASZANIA ZACHOWANIA NIEAKCEPTOWALNEGO
- Odesłanie w nieatrakcyjne miejsce ale ciche.
- Odebranie nagrody, przywileju.
- Nieskupianie uwagi na uczniu – wygaszanie.
- Konsekwencje naturalne np. dotkniesz gorącego kubka z herbatą, to się oparzysz.
III STRATEGIA WZMACNIANIA ZACHOWANIA POŻĄDANEGO
- Dostrzegamy pozytywy.
- Chwalimy.
- Nagradzamy.
- Wzmacniamy systemem żetonowym.
Realizując te strategie określamy jasno sytuacje i czas w jakim ten program będzie realizowany – lekcje, inne zajęcia. Spisujemy zachowanie, które eliminujemy. Wspólnie opracowujemy formę zapisu, pomiaru np. notatka, tabelka. Ustalamy sposób reagowania na niepożądane zachowanie ucznia. Przygotowujemy listę nagród – wzmocnień pozytywnych (uzgodnionych z rodzicami). Pozytywne konsekwencje mają wzmocnić i zwiększyć pożądane reakcje.
Należy pamiętać, że stopniujemy nagrody – te najlepiej działające używamy w pracy nad zachowaniem najtrudniejszym. Stosując nagrodę nie możemy jej używać jako nie-nagrodę (np. oglądanie bajek jako nagroda i zwykłe oglądanie bajek w ciągu dnia).
Nagroda ma być znacząca dla dziecka. Jeśli nie działa oznacza, że jest źle dobrana. Zmieniamy je w miarę często, by dziecko się nimi nie przesyciło ponieważ przestaną być one wzmacniające.
Dobrą opcją jest zbieranie żetonów – uzbieranie określonej liczby (wcześniej ustalonej) wiąże się z otrzymaniem nagrody. Ten styl wzmacnia u ucznia odraczanie w czasie, sprzyja to umiejętności odraczania gratyfikacji.
Ignorujemy złe zachowania, a nagradzamy te pozytywne. Liczne obserwacje dowodzą, że dziecko nie zauważane przez dorosłych, zaczyna zwracać uwagę na siebie poprzez wykonywanie rzeczy postrzeganych ogólnie jako złe.
Należy pamiętać, aby:
- chwalić zachowanie, nie cechy charakteru,
- chwalić konkrety a nie ogóły,
- nie kłamać, chwalić prawdziwie.
WZMOCNIENIA NEGATYWNE
Kara jest rozumiana jako konsekwencja, która ma zmniejszyć, wyeliminować powtórzenie się zachowania niepożądanego. W tym przypadku za złe zachowanie nie może być rozumiane potocznie brak nagrody.
TECHNIKA 1-2-3, może nawet nie dojść do wcielenia konsekwencji, gdyż uczestnik zaprzestanie np. ataków na kolegę.
WYGASZANIE, czyli pozorne nie zwracanie uwagi na dziecko, proponowanie w to miejsce innych, pozytywnych zachowań lub też przetrzymanie ,,naporu ‘’ niepożądanych zachowań, bez propozycji czegoś w zamian. Zazwyczaj wiąże się to z dużymi kosztami dla rodziców np. ignorowanie histerycznego krzyku przy odmowie np. gry na komputerze. Rodzic lub nauczyciel stosując ten system pracy, musi się dobrze przygotować, zaplanować działania mieć wsparcie, warto odpowiedzieć sobie na pytania: co jestem w stanie ignorować? Wiele zachowań może się nasilać, czy jestem w stanie to znieść?
WYKLUCZENIE: dowiedziono, że wykluczenie (izolowanie od wzmocnień pozytywnych) jest skuteczną konsekwencją. Jej celem jest zmniejszenie częstotliwości niepożądanego zachowania poprzez ograniczenie możliwości pozyskania nagród. Wyróżniamy dwie formy wykluczeni: wyizolowanie np. z zabawy lub izolację polegającą na tym, że dziecko siada na wyznaczonym miejscu, które nie może być dla niego atrakcyjne.
Metoda TIME OUT oznacza, że dziecko na czas izolacji zostaje pozbawione jakiejkolwiek formy uwagi (dorosły nie wchodzi w dyskusje, nie nawiązuje kontaktu wzrokowego – obserwuje, czy dziecko stosuje się do poleceń). Jak stosować time out:
- polecenie powinno mieć mniej niż 10 słów,
- ma być wydane w czasie krótszym niż 10 sekund,
- wykluczamy dziecko na tyle minut ile ma lat.
Ta metoda sprawdza się w szczególności w kontakcie z agresywnymi i wybuchowymi uczniami. Wskazana jest w pracy z dziećmi od 2 do 12 lat. Jeśli małe dziecko pójdzie samo w nudne miejsce, skracamy czas o minutę, jeśli ucieka z tego miejsca – to zerujemy czas. Po skończonej izolacji uczeń wykonuje wcześniejsze polecenie. Nie stosujemy tej konsekwencji, gdy zachodzi obawa, że uczeń nie wykona zadania.
Pomocne w pracy z dziećmi z ASD jest spisanie kontraktu, który musi być jasno skonstruowany tzn. z opisem konkretnego zachowania ucznia, konkretnej konsekwencji (nagrody lub kary). Określamy czas trwania kontraktu – zaczynamy od małych odcinków: dzień, tydzień. Podpisuje go dziecko i rodzic lub nauczyciel, można zastosować wersję obrazkową w stosunku do małych dzieci. Do naturalnych konsekwencji zaliczamy hiperkorelację tzn. stworzenie warunków, by dziecko odczuwało konsekwencje swoich działań, oczywiście bez naruszenia granic bezpieczeństwa. Jeśli dziecko psuje przedmiot do niego należący, po prostu będzie musiało obejść się bez tej zabawki. Natomiast jeśli rodzic odkupuje tą rzecz, młody człowiek najprawdopodobniej będzie niszczył swoje rzeczy. W sytuacji, kiedy dziecko perfidnie niszczy przedmioty, to nie tylko musi naprawić wyrządzoną krzywdę ale jeszcze wykonać dodatkową pracę.
Uczenie przez modelowanie jest skuteczną formą korekty niepożądanych zachowań. Młode osoby uczą się zachowań społecznych poprzez naśladowanie innych, modelują zachowania na podstawie obserwacji ważnych osób. Musimy uważać jako dorośli, gdyż dzieci robią nie tylko, co mówimy, ale także to, co obserwują w naszych działaniach. Należy pamiętać, że na początku po zastosowaniu konsekwencji może pojawić się wzrost zachowań niepożądanych. Należy to przeczekać notując zachowania. Jeśli nie będzie efektu po 2-3 tygodniach, należy zmienić efekt, gdyż zapewne działa jak nagroda.
WAŻNE WSKAZÓWKI:
- nie stosujcie kary zbyt często,
- połączcie elementy kary z pozytywną techniką,
- nie odkładajcie kary, ale nagroda musi być bezpośrednio po pozytywnym zachowaniu, nawet pochwała ustna,
- wciąż na nowo tłumaczcie, jakie są konsekwencje,
- konsekwencje za zachowanie muszą być przewidywalne,
- kara musi być dostosowana do przewinienia,
- ważna jest konsekwencja – nie stosujcie pogróżek, za którymi nic nie stoi,
- nie bądźcie pamiętliwi,
- stwórzcie dziecku warunki do pozytywnego zachowania.
Agnieszka Bielecka